Polska odzyskała bezcenne średniowieczne dokumenty i fragment gotyckiej rzeźby skradzione w czasie wojny. To jeden z najważniejszych sukcesów restytucyjnych ostatnich dekad.
Polska odzyskuje najcenniejszy w powojennej historii zbiór skradzionych dóbr kultury.
Do kraju wracają 73 pergaminowe dokumenty z XIII–XV wieku, pochodzące z zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie.
Wraz z nimi powraca również głowa św. Jakuba Starszego - fragment XIV-wiecznej rzeźby z kościoła Najświętszej Marii Panny na Zamku Wysokim w Malborku.
Podczas polsko-niemieckich konsultacji rządowych w Berlinie ministra kultury i dziedzictwa narodowego Marta Cienkowska przekazała stronie niemieckiej kolejny pakiet dziewięciu wniosków restytucyjnych.
Obejmują one łącznie 35 zabytków zlokalizowanych na terenie Niemiec. To - jak podkreśliła - "przełom w rozmowach prowadzonych od 1948 roku".
"Historyczny dzień! Polska odzyskuje od Niemiec bezcenne, polsko-krzyżackie archiwa, zrabowane podczas wojny. Do Polski wraca też głowa świętego Jakuba Starszego – fragment rzeźby z XIV w., skradziona już po wojnie. To faktyczny przełom w toczonych od 1948 r. rozmowach o zwrocie zrabowanych dzieł" - przekazała szefowa resortu kultury i dziedzictwa narodowego Marta Cienkowska.
Najstarszym odzyskanym pergaminem jest przywilej protekcyjny Zakonu Niemieckiego, wydany przez papieża Innocentego III w 1215 roku.
Większość zwróconych dokumentów dotyczy nadań ziemskich i przywilejów przekazywanych zakonowi przez polskich władców dzielnicowych, począwszy od Konrada Mazowieckiego, który sprowadził krzyżaków do Polski w 1226 roku.
Wśród odnalezionych aktów znajdują się także liczne bulle papieskie, cesarskie i królewskie, a także traktaty regulujące relacje polsko-krzyżackie.
Do najważniejszych dokumentów należą m.in.:
- Nadanie przez Konrada, księcia mazowieckiego i kujawskiego zakonowi krzyżackiemu ziemi chełmińskiej i wsi Orłowo na Kujawach z 23 kwietnia 1228 roku.
- Dokument wydany przez papieża Aleksandra IV, w którym wzywa zakon krzyżacki do walki z Tatarami w przymierzu z władcami sąsiednich krajów z 17 grudnia 1259 roku.
- Zawarcie przymierza w Brodnicy w styczniu 1326 roku przez Wacława, księcia mazowieckiego z zakonem krzyżackim.
- Dokument z 14 czerwca 1349 roku, w którym Kazimierz, król polski, wytycza granicę z zakonem krzyżackim.
- Traktat pokoju polsko-krzyżackiego z 27 września 1422 roku zawarty nad jeziorem Mełno.
Grabież i losy średniowiecznych skarbów
Dokumenty, dotyczące zakonu krzyżackiego i wzajemnych stosunków polsko-krzyżackich, były przechowywane na terenie Rzeczypospolitej od momentu likwidacji zakonu i utworzenia świeckiego księstwa przez ostatniego wielkiego mistrza.
Traktat krakowski zawarty 8 kwietnia 1525 roku zawierał m.in. zapis, w którym Albrecht Hohenzollern zobowiązał się oddać królowi polskiemu Zygmuntowi I Staremu wszystkie bulle i dokumenty dotyczące układów zawartych pomiędzy książętami i królami polskimi, a zakonem krzyżackim w Prusach.
Komplet dokumentów polsko-krzyżackich trafił wówczas do działu "Prussiae" w Archiwum Koronnym na Wawelu.
Z archiwum wawelskiego trafiły w XVIII wieku do Warszawy, gdzie pozostawały aż do 1939 roku.
Po zajęciu Warszawy przez Niemców dokumenty stały się celem zaplanowanej grabieży.
W grudniu 1940 roku przekazano je oficjalnie okupantom, a w styczniu 1941 przewieziono do Królewca do Pruskiego Archiwum Państwowego skąd później trafiły do Berlina do zbiorów Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz.
Choć od 1948 roku podejmowano liczne próby odzyskania archiwum, dopiero w 2022 roku kompleksowy wniosek restytucyjny z pełną dokumentacją grabieży został przekazany do niemieckiego Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz.
Po jego ponowieniu w 2023 roku ruszyły intensywne rozmowy, które dziś przynoszą efekty.
Głowa św. Jakuba Starszego z Zamku w Malborku
Równie symboliczny jest powrót głowy św. Jakuba Starszego - fragmentu gotyckiej rzeźby datowanej na około 1340 rok.
Element figury został oderwany podczas ostrzału Armii Czerwonej w 1945 roku, a następnie nielegalnie wywieziony z Polski około 1957 roku.
Rok później trafił do Germanisches Nationalmuseum w Norymberdze.
Wiedza o jego pochodzeniu była znana niemieckim instytucjom, co potwierdzają katalogi wystawowe.
Powrót rzeźby umożliwi jej pełną rekonstrukcję i ponowne wyeksponowanie na zamku w Malborku.
Trwają dalsze konsultacje
W trakcie konsultacji międzyrządowych ministra Marta Cienkowska przekazała stronie niemieckiej dziewięć wniosków restytucyjnych obejmujących 35 utraconych zabytków.
Wśród nich są niezwykle cenne dla polskiej kultury obiekty, w tym:
- Fragment średniowiecznego rękopisu z zapisem hymnu "Gaude Mater Polonia" z Biblioteki Seminarium Płockiego.
- Manuskrypty i listy z Biblioteki Ordynacji Zamojskiej.
- Trzy rękopiśmienne dzienniki Stefana Żeromskiego.
- Medalion z kolekcji gołuchowskiej książąt Czartoryskich z XII w. z manufaktury w Limoges.
- Eksponaty kolejowe z Muzeum Komunikacji w Warszawie.
- XV-wieczny dzwon z kościoła w Porębie Wielkiej (woj. małopolskie).
Dzisiejszy zwrot to nie tylko sukces dyplomatyczny, lecz także ważny krok w przywracaniu polskiego dziedzictwa kulturowego po dekadach starań.