„Kiedy przemoc przychodzi do ciebie, możesz sam stać się brutalny albo pójść w drugą stronę” – mówi Ralph Ziman. On wybrał sztukę. Jego monumentalne instalacje z karabinów, pojazdów i samolotów wojskowych nie służą walce, lecz leczeniu ran po niej.
Od Soweto po Seattle, od apartheidu po Black Lives Matter – sztuka Ralpha Zimana podróżuje przez historię przemocy XX wieku.
Urodzony w Johannesburgu artysta, mówi o swojej twórczości z pasją i spokojem człowieka, który całe życie walczył z przemocą – nie za pomocą broni, lecz sztuki. Jego monumentalne instalacje, takie jak "Weapons of Mass Production", reinterpretują symbole militarne, by przekształcić je w narzędzie dialogu i refleksji.
„Dorastałem w RPA w mrocznych czasach apartheidu. Jako dziecko byłem świadomy niesprawiedliwości. Wychowywali mnie rodzice, ale także afrykańscy pracownicy, którzy pracowali w moim domu. Byłem z nimi bardzo blisko związany. To, jak byli traktowani, jak obywatele drugiej kategorii, to czyste okrucieństwo, jakie apartheid stosował wobec czarnoskórych, by ich zastraszyć i uciskać, naprawdę wywarło na mnie wrażenie.” - mówi w wywiadzie dla Euronews - Ralph Ziman.
Artysta wychował się w kraju, gdzie przemoc była codziennością. Jak wspomina, po raz pierwszy celowano do niego z broni, gdy miał czternaście lat. Doświadczenie brutalności i opresji uczyniło z niego pacyfistę – zanim jeszcze zrozumiał, co to słowo znaczy.
„Kiedy przemoc przychodzi do ciebie, możesz sam stać się brutalny albo pójść w drugą stronę. Ja wybrałem pokój. Nie chciałem iść do wojska ani brać do ręki broni.”
Ta decyzja doprowadziła go do emigracji – w wieku dziewiętnastu lat opuścił Republikę Południowej Afryki. Ale duch kraju pozostał w nim na zawsze. Jego sztuka, przesycona afrykańskimi motywami i kolorami, stała się sposobem rozliczenia z przeszłością.
Broń z koralików
Projekt "Weapons of Mass Production" – trylogia obejmująca repliki karabinu AK-47, transportera opancerzonego Casspir i myśliwca MiG-21, to jeden z najbardziej intrygujących projektów współczesnej sztuki krytycznej: przez transformację narzędzi wojny w obrazy i przedmioty estetyczne, Ziman stara się wytworzyć przestrzeń dialogu - między historią a teraźniejszością, między destrukcją a kreatywnością.
Każdy z tych obiektów został pokryty milionami szklanych koralików, wykonanych przez afrykańskich rzemieślników.
„Uwielbiałem afrykańskie paciorki od dziecka. Ilekroć widziałem sprzedawców sprzedających koraliki na poboczu drogi, błagałem rodziców, aby zatrzymali się i mi je kupili, ponieważ po prostu wyglądały tak niesamowicie. Były traktowane jak rzemiosło niskiej rangi, coś dla turystów. Chciałem wynieść je do poziomu współczesnej sztuki, stworzyć coś nowoczesnego, pan-afrykańskiego.” - wspomina Ziman.
Skala projektu jest trudna do wyobrażenia. Jak szacuje artysta:
“Przy tworzeniu instalacji MIG-21 użyliśmy około 45 milionów koralików. Ponad 100 osób pracowało przez 5 lat nad tą instalacją.”
Jak tłumaczy Ziman, każdy z elementów trylogii symbolizuje inny wymiar przemocy: AK-47 to broń masowego użytku, Casspir – transporter opancerzony produkowany w Południowej Afryce – narzędzie represji a MiG-21 – globalny symbol zimnowojennej rywalizacji.
“Myślę, że istnieje dialog między wszystkimi trzema broniami masowej produkcji. Pod pewnymi względami AK-47 jest postrzegany jako broń wyzwolenia. W pewien sposób MiG-21 jest postrzegany jako broń wyzwolenia, ale jest także zwiastunem śmierci. Przynoszą śmierć, przynoszą zniszczenie. Myślę, że to była moja inspiracja w trylogii.”
AK47
“Zaczęliśmy od AK-47. Mówiliśmy o przemocy z użyciem broni, o rozprzestrzenianiu się broni.” - wspomina artysta.
AK 47 to radziecki karabinek automatyczny opracowany tuż po II wojnie światowej przez Michaiła Kałasznikowa. Jest najbardziej masowo produkowaną bronią wszechczasów, przez co został wpisany do Księgi Rekordów Guinnessa jako najbardziej rozpowszechniona broń świata.
Wedle szacunków AK-47 zabił w historii więcej osób niż ostrzał artyleryjski, rakietowy i bombardowania razem wzięte. Co roku ginie od jego kul ok. 250 tys. osób.
CASSPIR
Drugim z serii był Casspir, południowoafrykański transporter opancerzony znany ze swojej wysokiej odporności na miny i wybuchy. Używany do tłumienia zamieszek, w powszechnym odbiorze był to jeden z głównych symboli polityki apartheidu.
“Został zaprojektowany i zbudowany w RPA w latach 80. W tym czasie Republika Południowej Afryki miała embargo i zaczeła wytwarzać własną broń. W 94 roku wraz z pierwszym demokratycznym rządem, kiedy zakaz handlu bronią został zniesiony, projekt został sprzedany represyjnym rządom na całym świecie. Większość transporterów opancerzonych, które widzisz teraz na świecie, jest w dużej mierze oparta na nim.” - mówi Ziman
MIG-21
Mig-21 jest najbardziej masowo produkowanym naddźwiękowym myśliwcem wszechczasów, zaprojektowany przez Biuro Konstrukcyjne Mikojana-Gurewicza w Związku Radzieckim.
“Wiesz, istnieją pewne kontrowersje co do tego, ile zostało zbudowanych, ale to między 12 000 a 15 000. Podczas gdy Amerykanie produkowali F-16, zrobili ich dwa i pół tysiąca. Rosjanie chcieli pokryć niebo tanimi, łatwymi w obsłudze, ale bardzo skutecznymi myśliwcami. I dokładnie to zrobili. To dodało symboliki MiG-21.” - mówi Ziman.
W latach 1966–1990 na terytorium Angoli i Namibii trwał konflikt znany jako Południowoafrykańska wojna graniczna. Podczas działań wojennych dochodziło do licznych starć powietrznych, w których wykorzystywano m.in. samoloty myśliwskie MiG-21.
“Gdy Rosjanie dali Kubańczykom zaawansowane myśliwce MiG, odwróciło to falę wojny. Republika Południowej Afryki zaczęła ponosić wiele ofiar co zmusiło ich, aby negocjować traktat pokojowy. A kiedy to się stało, to naprawdę przyspieszyło koniec apartheidu” - wspomina Ziman.
Myśliwiec użyty w projekcie pochodzi z magazynu na Florydzie i należał do Polskich Sił Powietrznych.
Dotknąć, by odebrać moc
Dotyk to motyw powracający w jego twórczości. W wielu afrykańskich kulturach istnieje przekonanie, że poprzez dotyk można odebrać rzeczom ich złowrogą moc.
„Chcę, by ludzie dotykali moich prac. Koraliki są z natury przyjemne w dotyku. Jeśli możesz coś dotknąć, możesz to oswoić.” - mówi artysta.
Ziman wierzy, że fizyczna bliskość z obiektem wojny – przekształconym w dzieło sztuki – jest aktem odzyskiwania władzy nad przemocą. Każdy koralik, ułożony ręcznie przez setki artystów, staje się gestem oporu wobec militaryzacji świata.
Sztuka jako aktywizm
Ziman nigdy nie oddzielał twórczości od polityki. Dorastał w kraju, w którym, jak mówi, „aktywizm był wpisany w DNA pokolenia”. Jego prace to nie tylko estetyczne manifesty, lecz także komentarze do globalnej rzeczywistości.
Według artysty, obecnie sytuacja na świecie jest niezwykle napięta:
“ Mamy wojnę w Ukrainie, mamy wojny w Somalii, Libii. Nie wiemy, czy Chiny zamierzają zaatakować Tajwan. Wczoraj Donald Trump mówił o inwazji na Nigerię, a teraz bombardują łodzie u wybrzeży Ameryki Południowej. Nie wiemy, czy to łodzie narkotykowe, czy nie. Myślę, że dobrze jest mieć kontrnarrację do tego wszystkiego. W świecie, który jest coraz bardziej niebezpieczny, myślę, że to są rzeczy, o których powinniśmy dyskutować.”
Jego praktyka artystyczna, według własnych słów i opisów galerii, jest „napędzana głębokim poczuciem odpowiedzialności społecznej względem polityki światowej”.
Dla Zimana sztuka to rozmowa – nie agitacja. Jego celem nie jest moralizowanie, ale otwieranie przestrzeni do dyskusji. Edukacja historyczna, terapia sztuką - to obszary, gdzie jego projekty mogą wejść w relację z realnymi problemami społecznymi, być narzędziem społecznej zmiany. Jak zaznacza twórca:
“Artyści muszą robić to, co jest w ich sercu, a jeśli w to wierzysz, to musisz to zrobić. Mamy różne doświadczenia życiowe, różne rzeczy wpływają na nas, więc bierzemy to, co jest u nas rdzeniem i zamieniamy to w sztukę. Dla mnie to początek rozmowy. Robię to, ponieważ muszę to zrobić, to jest terapeutyczne, jest częścią tego, kim jestem.”
Ponadto, przez użycie rzemieślników lokalnych w produkcji koralików, projekt wprowadza perspektywę ekonomiczną - angażuje lokalną społeczności w tworzenie form symbolicznych, które wychodzą poza galerię.
"W świecie pełnym wojen i lęku musimy próbować mówić innym językiem. Jeśli uda ci się poruszyć jedną czy dwie osoby – to już wiele." - mówi Ziman.
Nowy rozdział
Po trzynastu latach pracy nad trylogią Ziman przyznaje, że potrzebuje wytchnienia -
„Chciałbym teraz stworzyć coś po prostu pięknego, coś, co ludzie będą mogli powiesić na ścianie. Ale nie wiem, co przyniesie przyszłość.”
Projekt MiG-21 zyskał spore zainteresowanie medialne. Ten przekonwertowany samolot będzie sprzedany, a środki mają być przeznaczone na programy edukacyjne i terapię sztuką.
Ralph Ziman udowadnia, że nawet broń można przemienić w symbole pokoju – wystarczy odważyć się jej dotknąć.